erschienen auf Theaterkrant.nl am 20.9.14


Een uitputtingsslag in honderd minuten

Na de indrukwekkende solo van Sarah Jonker, Dunque… Il gonfiabile, komt Stichting Likeminds wederom met een theatraal overweldigende voorstelling. De eenzame revolutie, een toneelbewerking van Miroslav Krleza’s roman Op de rand van het verstand, is honderd minuten theater in de hoogste versnelling.

Tien jaar na de publicatie van Marx’ Das Kapital gaat een brave Joegoslavische advocaat door het lint op een society tuinfeest ter ere van generaal Dolmacinski. Wanneer de plaatselijke elite Dolmacinskis misdaden als moedig omschrijft en applaudisseert bij het verhaal dat hij vier boeren heeft neergeschoten die zijn wijn probeerden te stelen, wordt de advocaat overvallen door zijn morele ontwaken. Tegen beter weten in maakt hij Dolmacinski uit voor een criminele schurk. Wat volgt is een klopjacht op deze aristocratische deserteur. Hij wordt ontslagen, verlaten door zijn vrouw en dochter en overal waar hij komt kent men zijn reputatie als verrader en leugenaar al voor zijn arriveren. Maar zelfs wanneer hij voor de rechter wordt gesleept wegens smaad en het moet opnemen tegen Doctor Hugo, een legendarisch redenaar, houdt hij voet bij stuk: ‘Eenzaamheid heeft nog nooit als bewijs gegolden van het feit dat een mens geen gelijk heeft.’

De tumultueuze wending die het leven van een eenvoudig advocaat neemt wordt in de regie van Marc Wortel in een hypertheatrale aaneenschakeling van scènes naar het toneel vertaald. Zo wordt in de eerste scène, onder luid gejuich van het koor, het leven van generaal Dolmacinski door twee van zijn bewonderaars getoond ‘in beeld en beweging’. Een hilarisch tafereel, maar nog niks vergeleken met de groteske rechtszaak waarin Doctor Hugo (gespeeld door Sarah Jonker) zijn pleidooi ondersteund met een onhandige choreografie.

Lard Adrian, Sarah Jonker, Gonca Karsau en Roy Baltus gaan in honderd minuten een complete uitputtingsslag aan. Gehuld in prachtige kostuums van Renske Kraakman racen zij van de ene scène naar de andere. Op volle toeren transformeren zij van het ene personage in het andere en storten zij zich op de tekst. Hoewel de mise-en-scène van Marc Wortel het oog af en toe rust gunt, is er in het spel helaas geen moment van ontspanning. Hierdoor krijgt de toeschouwer geen seconde om te incasseren en ontbreekt de nuance in dit schrijnende verhaal van zedelijk bij zinnen komen van een doodnormale man.


Miroslav Krleza is alive & well and living in Frascati


geplaatst door

Op zich heeft 'ie zelf genoeg dramatisch werk geschreven om een heel theaterseizoen zoet mee te zijn, maar dat maakt het geen minder gelukkige greep van het kollektief Likeminds om juist een toneelbewerking van de roman Op de rand van het verstand op de planken te zetten onder de titel De eenzame revolutie. Liever gezegd: op de planken te smijten, want fijnzinnigheid kwam er niet bij kijken. De opgezwollen, groteske, schmierende lichaamsgestiek evenaart de taal van Krleža, die door Jacq Vogelaar geduid is als Sprachgewalt (dekt 't zeker beter dan 'barok taalgebruik'; zo'n kwalificatie waarvan schimmig kan blijven of het een verwijt, een compliment of een feitelijke constatering omvat). Voortdurend het middelpunt van een storm die de hoofdpersoon weliswaar zal vernietigen, maar zonder dat hij ook maar een moment met hun woordelijke of lijfelijke wind meewaait. Onaangedaan: des te sterker hun verlangen hem iets aan te doen. Alleen voor hem zinnen met ruimte om te ademen; daar omheen de leden van het afkeurkoor, permanent buiten adem om de eerste onder de inwisselbaren te zijn.       

Onaangekondigd gevoelig moment: verwordingsdans van de hotelhoer. Zonder dat er gebruik gemaakt wordt van realistische hulpstukken om de gewenste emotie in te glijden, kom je als toeschouwer toch ineens tot de conclusie dat lachen niet langer de enige mogelijkheid is - je wordt niet tot ontroering gedwongen, de ambiguïteit van de lach en de ontroering wordt afgedwongen. Niks passende vorm, een kwestie van travestie: ja de hotelhoer was een man in vrouwenkleed, ja het was een melodramatische dorpstragedie, maar een man in travestie definieer je bij voorkeur niet als een mislukte vrouw maar eerder als een verhulde man, dus wie zou ontkennen dat ook een melodramatische dorpstragedie iets verhult in zijn onwaarachtige vorm? Of, om in de logica van hun ten tonele gevoerde metafoor door te denken: er worden schaakzetten gedaan die de spelregels schenden maar waarmee je desalniettemin schaakmat wordt gezet. Of je met schaakstukken ook nog iets anders kunt dan schaken, that's the question.

Kortom: ze zijn er niet in geslaagd volslagen belachelijk te blijven - een vorm van succesvol falen. Nu tijd voor Likeminds om zich te wagen aan een Rabelais-marathon, waarbij ze opnieuw een gebrek aan (mimetische) middelen inzetten om een overdaad aan (theatraal) effect te bewerkstelligen.
 

uit: De Volkskrant, 16.9.14

Voor wie de klok luidt

Sarah Jonker en Marc Wortel maken een theatervoorstelling over een klokkenluider, naar een werk van Miroslav Krleza. De twee jonge makers over wat ze in een oud boek van een Joegoslavische schrijver zagen.


Even snel. Sarah Jonker en Marc Wortel?
Twee theatermakers van begin 30. Studeerden tegelijkertijd af aan de Toneelschool Arnhem en verloren elkaar nooit uit het oog. Wortel werkt als freelanceregisseur in Duitsland, actrice Jonker maakt voorstellingen bij onder meer Likeminds en nodigde dit seizoen Wortel uit. Hij koos voor het boek van Krleza: Op de rand van het verstand uit 1938.


   © Sarah Jonker

Miroslav Krleza?

Een van de groten uit zijn tijd. Geboren in Zagreb in 1893, daar gestorven in 1981, heeft hij zich als dichter, romancier, essayist en ook als toneelschrijver steeds opgeworpen als criticus van het Joegoslavische regime.

Wortel: 'Hij heeft een bepaalde zwarte humor die ik fascinerend vind. Ik heb eerder Russisch werk geënsceneerd en daarin ontmoet je dat ook. Het zal ermee te maken hebben dat alles in een klimaat van onderdrukking tot stand komt.

'Krleza is meerdere keren als kanshebber voor de Nobelprijs genoemd, maar na de val van het communisme en het IJzeren Gordijn is hij in het Westen wat uit beeld geraakt. Vermoedelijk op een hoop geveegd met tijdgenoten die het regime aan de borst hebben gedrukt. Ja, hij wás bevriend met Tito, maar hij had ook veel vijanden in diens kringen. En hij had last van censuur.'

'Hier zijn zijn boeken nauwelijks meer te krijgen. In Duitsland wel; vorig jaar heeft Martin Kusej (invloedrijk intendant in München, KV) zijn stuk In Agonie nog geregisseerd. Op de Balkan leeft zijn werk. 'Krleza is een bom in je boekenkast, wat een woede tussen twee kaften', lees je op blogs en fora. Het is inderdaad zeer stuwende taal die hij gebruikt. En in sommige uitdrukkingen kun je verwijzingen lezen naar bijvoorbeeld de showprocessen van Stalin.'

Jonker: 'Inmiddels rommelt en schuift het in Oost-Europa weer volop. Daardoor staan (westerse) economische belangen als vanouds op gespannen voet met morele kwesties. En wij lazen net Krleza, dat sloot wonderlijk op elkaar aan, ineens.'

Waar gaat het dan over?

Op een tuinfeestje van een plaatselijke bobo in een Joegoslavische provinciestad laaft een stel notabelen met hun gezinnen zich aan goede spijs en wijn. Hoe meer drank er vloeit, hoe sterker de verhalen worden. Op enig moment laat de gastheer zich voorstaan op een viervoudige moord. 'Misdadig en immoreel', oordeelt de hoofdpersoon hardop. Dat komt hem te staan op een rigoureuze uitstoting uit de gemeenschap. Geliefden, vrienden en collega's zien hem ineens als een bedreiging. Stiekem zijn er genoeg het met hem eens, maar dat hardop zeggen, is 'politiek niet slim'.

Wortel: 'Voor mij is dit een mythisch, een bijbels verhaal. Iemand zegt nee, waarop iedereen hem verlaat.' Jonker: 'Het is spannend, het is een groot thema, een ideeënstuk. Maar we hadden niet kunnen vermoeden dat het zó actueel zou worden. In de huidige politieke arena moet je weer op je woorden letten. Zou je een dictator liefst regelrecht de wacht aanzeggen, dan je moet toch nadenken hoeveel onschuldige anderen je daar mogelijk mee treft. Onze hoofdpersoon wil niet eens per se een grote daad stellen. Maar voor hij het weet, is hij een radertje in een machine die maar door-dendert.'

Hoe pakken jullie de enscenering aan?

Wortel: 'Hij staat alleen, ook op het toneel. Hij heeft geen kans. Er vormt zich een koor dat zich tegen hem keert. Associaties met Ad Bos (de man van de bouwfraude die in een camper eindigde), Bradley Manning, Edward Snowden, ze dringen zich op. De eenzame revolutie noemen we de voorstelling, naar de Duitse vertaling. Het Nederlandse Op de rand van het verstand klinkt alsof er een steekje bij 'm los zit, maar hij is niet ziek, hij is 52 jaar en extreem gezond. Welbespraakt en scherp verwoordt hij zijn appel.'

Jonker: 'De verhalen over zijn daad nemen steeds groteskere vormen aan, de stad loopt uit om naar hem te kijken. De personages hebben iets karikaturaals en schematisch, van de directeur-generaal Domacinski (de bobo), via de menselijke grammofoon Hugo-Hugo, tot de kapper, de dokter, de rechter, de oude prostituee. Ieder van ons speelt meerdere rollen. Ik ben onder anderen een extremist, die nog heftiger dan de hoofdpersoon korte metten wil maken met zijn omgeving. Terwijl onze held daar steeds meer van terugkomt. Hij realiseert zich op een zeker moment dat zijn morele zwaard niet meer is dan een houtspaan. Daar staat hij dan te zwaaien met een soort soeplepel.'

Humoristisch, dus ook?


Wortel: 'Absoluut. We hebben de eerste weken elke dag ruim twee uur (lichamelijk) getraind in een anti-psychologische speelwijze, om het groteske te kunnen benadrukken. Op de toneelschool zag ik ooit een klein stukje film van Gogols Revizor in de regie van Meyerhold. Ik wilde dat verder bestuderen, één van de redenen om regie in Duitsland te gaan doen.

'Uiteindelijk gaat het bergafwaarts met de ik-figuur, hij kan geen baken blijven, hij wordt iemand die mensen in elkaar gaat slaan, ook hij krijgt vieze handen. Krleza kijkt waar dat omslagpunt ligt, wanneer houdt een daad op een heldendaad te zijn en wordt het asociaal gedrag? Als we die grens kunnen aanraken, zou dat mooi zij; dat je als publiek soms toch even richting de tegenpartij neigt.'

De eenzame revolutie naar Miroslav Krleza, vanaf 16/9 in Frascati, Amsterdam, frascatitheater.nl.

Maak een gratis website met Yola